Chuyện chiếc cốc xù xì

Bia hơi Hà Nội thời bao cấp được tái hiện

Đời người họa sĩ

Thư phòng nhỏ, căn nhà nhỏ phía sau trường Đại học Mỹ thuật công nghiệp Hà Nội chiều cuối năm, trong cơ man giá vẽ, cọ màu, tài liệu và đồ tạo tác vẫn còn chỗ cho 2 chiếc cốc xanh xù xì, bọt khí lăn tăn án ngữ.

Đưa tay nhẹ gạt những sợi tóc sương lòa xòa trên đôi kính lão, họa sĩ Lê Huy Văn chậm rãi kể về cuộc đời mình, rằng…

Ông sang Đức năm 12 tuổi để học phổ thông, sau đó vào học tại trường dạy nghề Kamera - und Kinowerke Dresden. Nơi đây, đã cho ông tay nghề cơ khí chính xác điêu luyện, giúp ông có nền tảng thực tiễn để học ngành thiết kế mỹ thuật sau này. Sau 3 năm học tại trường Dresden, ông từ biệt bờ sông Elbe Dresden lãng mạn của nước Đức, về với mùi khói lam chiều, bữa cơm nơi quê nhà.

Nhưng, đến năm 1965, ông lại một lần nữa sang Đức học đại học chuyên ngành thiết kế công nghiệp tại Đại học Mỹ thuật Burg Giebichenstein Halle. Claus Dietel - nhà thiết kế hàng đầu của Đông Đức - cha đẻ của mẫu xe Moped - S50 - vang danh thập niên 60 – là người trực tiếp truyền dậy cho ông những kỹ năng, tư duy thiết kế hiện đại nhất thời bấy giờ.

"Tại trường Halle, tôi đã thiết kế mô hình xe máy, xe buýt 24 chỗ ngồi, nghiên cứu về nghệ thuật chữ" – Họa sĩ Lê Huy Văn hồi tưởng. Vẫn giọng trầm ngâm, họa sĩ tiếp tục nhớ lại: Tháng 10/1970, chuyến tàu hỏa chầm chậm vào sân ga Hàng Cỏ, đưa tôi trở về sau nhiều năm học tập ở Đức. Đường Nam Bộ, Nguyễn Du thưa người qua lại, mọi người đã nghỉ ngơi sau một ngày vất vả để lại dồn sức chi viện cho chiến trường.

Về nước với kiến thức chuyên sâu về thiết kế mỹ thuật nhưng họa sĩ Lê Huy Văn lại được sắp xếp công việc phiên dịch ở Văn phòng Chính phủ. Bốn năm sau, cuộc gặp tình cờ với Chủ nhiệm Liên hiệp hợp tác xã Tiểu thủ công nghiệp Trung ương Nguyễn Văn Thao đã làm thay đổi cuộc đời ông - ông về công tác tại Ban Kỹ thuật của Liên hiệp hợp tác xã - và từ đây, chiếc cốc bia hơi huyền thoại ra đời.

Chiếc cốc cổ lỗ còn tương lai

Giữa năm 1960, Nhà máy bia Hà Nội trên phố Hoàng Hoa Thám được phục hồi, nhưng khi ấy, được uống một cốc bia hơi là cả một niềm vui có phần xa xỉ. Mỗi chiều, trước những cửa hàng mậu dịch, người Hà Nội xếp hàng chờ mua bia ở những quán Cổ Tân cạnh Nhà hát Lớn, quán "chuồng cọp" đầu phố Nguyễn Đình Chiểu hay cửa hàng mậu dịch số 41 Hàng Bài...

Không có loại cốc "chuyên dụng" nào, người ta đựng bia vào mọi vật chứa có thể, từ cốc nhỏ uống nước chè đến ca nhôm, cốc sắt.

Nhằm đáp ứng yêu cầu về vật dụng dùng cho việc uống loại nước "cao cấp" này, họa sĩ Lê Huy Văn đã bắt tay vào thiết kế và hoàn thành mẫu chuẩn sản phẩm sau nhiều ngày phác thảo.

"Là nhà thiết kế, anh phải tạo ra sản phẩm đáp ứng nhu cầu người tiêu dùng và phải hội tụ đủ 5 yếu tố: Ý tưởng, thiết kế, chất lượng, công năng và hình dáng tốt" – Họa sĩ Lê Huy Văn nói và nhớ lại.

Năm 1976, chiếc cốc thủy tinh "nguyên thủy" màu xanh chính thức thành hình. Cốc có hình côn, phần miệng loe to, thân đáy nhỏ nhằm giúp cho việc xếp những chiếc cốc vào nhau thuận tiện. Thân cốc có gờ tròn để các ngón tay nắm được chắc, thoải mái. Chất liệu chế tác cốc từ thủy tinh tái chế, giá thành rẻ nhưng vẫn đảm bảo độ cứng nhất định để khi chạm cốc không sứt vỡ.

Họa sĩ Lê Huy Văn và chiếc cốc huyền thoại

Nơi sản xuất đầu tiên chiếc cốc uống bia do họa sĩ Lê Huy Văn thiết kế là Hợp tác xã Thủy tinh Dân chủ Hà Nội, rồi sau này khi bia có nhiều, thói quen uống bia cũng trở nên phổ biến, nhiều hợp tác xã thủy tinh cũng làm loại cốc này và Bộ Nội thương là đơn vị duy nhất thu mua, bán buôn đến các cửa hàng mậu dịch.

"Hơn 40 năm rồi đấy" – họa sĩ tự bạch về "sức sống" của chiếc cốc, rằng, có lẽ vẻ mộc mạc, những bọt thủy tinh xanh long lanh, đan xen nhẹ nhàng với màu vàng của bia đã ghi dấu vào tâm thức nhiều người và dẫn tạo thành thói quen tiêu dùng bền vững.

Chia tay Họa sĩ Lê Huy Văn, người viết ghé một quán bia vỉa hè, nhâm nhi cốc bia hơi Hà Nội trong chiếc cốc huyền thoại mà mình vừa được nghe lai lịch ra đời mà thầm nghĩ, hẳn nhiều người uống bia chưa chắc đã vì thích bia, mà vì nghiện cái không khí ngồi ở vỉa hè với bạn bè, nghe âm thanh quán bia, âm thanh thị thành thì phải. Và hơn thế, chiếc cốc xanh huyền thoại của họa sĩ Văn còn là cầu nối quá khứ với hiện tại. Chả thế mà cách đây hơn ba năm, người ta đổ về Hoàng thành Thăng Long để hồi tưởng lại một thời bao cấp trong chương trình Ký ức Hà Nội. Hàng trăm người xếp hàng, đổi tiền mặt ra tem phiếu, tiền hào để mua bia ở gian hàng bia mậu dịch được quây sắt thành "chuồng cọp" để bán bia, bên trên treo các tấm biển Quầy cấp bia, Bia hơi 3 hào 1 cốc.